miércoles, 1 de agosto de 2018

L'aragonés, la fabla y normalizar las diferencias

No creyeba que en 2018 fese falta escribir sobre la necesidat d'un standard pa l'aragonés, u pa qualsiquier lengua que quiera sobrevivir en lo que clamamos Occident. Pero la publicación en Arainfo de dos articlos (de Gabriel Sanz y Ramón Lozano) metendo en dubda ixa necesidat fan que siga menester tornar a desfender una ferramienta que considero bien util como ye la d'una norma culta pa la nuestra lengua.

Totz dos articlos critican, no sin buena cosa de razón, un hipotetico modelo standard de l'aragonés que se gosa de calificar en zagueras como "fabla". Ixe modelo que todas tenemos en la ment, aluenyau d'as variedatz vivas, y que a muitas nos "suena raro". La solución proposada ye que no bi haiga un modelo standard d'aragonés común, sino que se charren las debantditas variedatz. "Si lo nuestro edificio tien gotilleras, en cuenta d'apanyar-las, espaldemos l'edificio y vivamos en cabanas". Bueno, ye una opción, pero talment quan arribe la creixida d'o riu se nos las leve ent'a mar. Ah, ¡y las cabanas tamién tienen gotilleras!

Una lengua no aprecisa standard. Ni grafia, autoridat, investigacions, normativización, .... pa existir. Prou que no. La mayoría de lenguas en la mayor parte d'a historia d'a humanidat han perviviu sin toda ixa parrafiquera d'institucions y ferramientas. Pa un rechistro coloquial, nian las lenguas modernas aprecisan de toda ixa furrufalla. Todas hemos visto cartels en la escalera d'os vecins que se pasan por l'arco d'o trunfo la sintaxi y toda la normativa grafica d'o castellano. Y no pasa cosa. Nos comunicamos igual y, fueras de bell caso extremo, lo mensache arriba a los receptors correctament. La lengua puet cumplir la suya función comunicativa perfectament sin tanta costodia.

Dito isto, cal parar cuenta de l'entorno a on que vivimos, a on que l'aragonés ha de sobrevivir. Daré por suposau que todas las lectoras quieren que l'aragonés contine vivo, y que, pa ixo, cal augmentar lo numero de fabladoras. Suposaré tamién, que no tendrán problema en que l'aragonés pueda recuperar territorio y ixamplar-se dillá d'as chiquetas buegas que l'acullen agora mesmo. Ixo significa amostrar l'aragonés a on que se parla encara, en zonas a on que se va deixar de parlar fa relativament poco, y mesmo en lugars y ciudatz a on que fa bell sieglo que va desapareixer como lengua vehicular.

Vivimos en una sociedat que ha sufriu un proceso d'aculturación prou grieu y fundo. D'una man s'ha convenciu a las aragonesas de que la suya lengua ye antiga, rural, inservible u mesmo que nian existe. D'atra, lo propio concepto de lengua ye de tot malinterpretau. La mayoría d'a ciudadanía espanyola y aragonesa no entiende que bi haiga variabilidat adintro d'una lengua. No entiende que la normativa pueda estar mas u menos flexible u que los dialectos sigan formas diferents de parlar lo mesmo. La sociedat identifica modelo normativo con lengua. "Si lo castellano ye lo que diga la RAE, l'aragonés ha d'estar lo que diga l'autoridat X" ye lo razonamiento que fa quasi toda la chent, en no tener guaires conoiximientos lingüisticos. Isto me l'he trobau en un porcentache altismo de todas las alumnas que ha pasau por las clases de Nogara en los zaguers quince anyos. No s'entiende que no tiengamos una normativa, u una autoridat, u que cada vegada que nos pregunten por una parola, haigamos de dar dos u tres u quince opcions.

En ixa sociedat, cal explicar que lo castellano, como l'aragonés, y como todas las lenguas d'a planeta, tien variación. Y muita. Se pueden meter eixemplos arrienda, fer isoglosas en un costau y l'atro de l'Atlantico, contar-les tot lo proceso que ye tenendo la RAE pa mirar de fer lo castellano mas inclusivo con lo lexico y las formas americanas, ... pero cambiar tot un proceso d'aprendizache de decadas ye de muit mal fer. Sobre tot si lo femos quatre voluntarias a pur de fotocopias.

La población aragonesa no entiende que l'aragonés no tienga norma culta porque, en la suya inmensa mayoría, no entiende que garra lengua no en tienga. Pa la mayoría la lengua ye la norma y la norma ye la lengua. Y encara que sigamos conscients de que ixo no ye asinas, cuesta muito de cambiar ixas mentalidatz. Aqui arribamos en una d'as primers utilidatz d'un estandar culto: lo prestichio. Pa yo la menor de todas, pero no podemos ixuplidar-la.

Si queremos, y doi por feito que queremos, que l'aragonés tienga una oficialidat real u lo menos de facto, caldrá que l'administración lo faiga servir. A totz los nivels. Ye claro que los concellos u mesmo bell organismo comarcal puet y ha de fer servir un modelo basau en la variedat referencial que siga. - Isto por cierto, presienta atros problemas que dimpués en parlaré. - , pero ¿qué modelo s'ha de fer servir en concellos que no tiengan variedat referencial? ¿U en nivels supracomarcals?

Quanto a la ensinyanza de l'aragonés nos trobamos con problemas pareixius. En zonas a on que se parla, no bi ha problema en amostrar la variedat referencial (bueno sí, ya i arribaremos), pero malas que baixamos t'o sur u tenemos un CRA que replega chent con diferents variedatz, hemos de fer bell modelo pa amostrar-lo. Atra cosa ye, claro, que nos tienga igual lo que pase a nivel supracomarcal u en zonas no aragonesofonas, u que mesmo no queramos que la lengua recupere territorios. Pero aspero de verdat que no siga ixe lo caso.

Mesmo en ixos nivels locals u subcomarcals de l'administración y la educación, fa falta un modelo lingüistico. Las variedatz tienen menos variación que lo conchunto d'a lengua, ye evident, pero en tienen. En lo caso de l'aragonés nos trobamos antimás con una influyencia d'o castellano salvache de tot, que ha feito desapareixer vocabulario arrienda en lo zaguer sieglo. Quan nos planteyamos como amostrar, u como fer servir en l'administración las variedatz, nos trobamos con una versión chiqueta d'os mesmos problemas. ¿Ye lechitimo recuperar parolas que ya no se fan servir pero dica fa poco sí? ¿Quanto ye, alavez, "fa poco"? Si en la mesma zona se fan servir dos, tres u quince maneras de decir lo mesmo, ¿qual en trigamos? ¿Todas? ¿Qué standard d'a variedat que siga femos servir en los organismos comarcals de Viello Aragón, Alta Galliguera, Sobrarbe, Ribagorza, Cinca Meya, etc...? ¿Quál en los CRA que reciben chent de diferents poblacions? Qualsiquier modelo que se faiga servir, por bueno que siga, será criticau por la chent que no quiere que l'aragonés contine vivo y qüestionau por qui tienga atra envista sobre la variedat que siga.

Bi ha qui proposa que las nuevas fablants d'aragonés aprendamos bella variedat referencial. De feito ye un fenomeno cutiano que qui leva a saber qué anyos aprendendo aragonés acabe fendo-lo en beluna d'ixas variedatz u en una versión cercana. En Nogara ne b'ha buena cosa d'eixemplos, igual como cuento que pasará en atras asociacions. Ye una opción que han preso librement y por los motivos que siga. Pero isto nos leva a la gran pregunta: ¿quál y por qué no pas atra?. Se critica ixe suposau standard por pareixer masiau occidental y haber amarguinau formas orientals, y de vez se proposa que en zonas no aragonesofonas se ensinye un modelo que amarguine todas las variedatz fueras d'una. ¿En cada asociación, instituto, colechio, ... una diferent? ¿Con qué criterio?

La propuesta d'aprender variedatz talment pueda fer honra en lo momento actual pa la ensinyanza d'adultas, feita por volutariau, y en casos que ya tiengan un conoiximiento basico d'a lengua y buena conciencia lingüistica. Ye decir, un numbro de casos muit radiu d'o total d'a chent que s'acerca a l'aragonés.

Se parla d'un hipotetico modelo que "ha fracasau de manera colosal". Ye fer historia ficción lo que hese pasau sin ixe modelo, y sin tot lo movimiento de recuperación d'a lengua, pero acumular la situación de l'aragonés a ixe modelo, siga lo que siga, me pareixe, como poco, faltar a la verdat. ¿Qué modelo alternativo creyen los autors que hese trunfau "aturando lo deterioro" y creyando una "comunidat prou gran de nuevas usuarias en Zaragoza"? ¿Cómo de gran ha d'estar ixa comunidat? ¿Qui los cuenta y con qué criterios?

Se parte, y isto ye una opinión talment entivocada, d'una falsedat, que ye que no bi ha que un standard y que ye lo reflexau, si fa u no fa, en lo diccionario d'Andolz y la gramatica de Nagore. Talment ixas acusacions tenesen sentiu en 1978, pero en 2018 la envista que podamos tener de l'aragonés y lo modelo que femos servir qui lo hemos aprendiu ye bien variau. Tot lo que se ha iu aprendendo istos anyos ha feito que lo modelo haiga iu evolucionando. Atra cosa ye que muitas personas no s'haigan iu actualizando, y no continen fendo-lo terne que terne. Yo mesmo me meto royo a ormino en veyer como escribiba en iste mesmo blog fa dotze anyos. Qualsiquier que prenga meya horeta en leyer Tierra de barrenaus puet trobar-se con la evolución d'o mio aprendizache a traviés d'o tiempo. De cómo he iu porgando formas en favor d'atras y de tot lo que he iu aprendendo. Ixe camín lo levamos fendo muitas personas muito tiempo. Belun se va quedar por lo camín, sí. Ye una d'as conseqüencias de no tener estandar, autoridat lingüistica ni emparo institucional, antiparte d'a posible galvana u irresponsabilidat de cadaún y cadaúna.

Pero no existe un aragonés standard. En tot caso en existen propuestas. Unas mas afortunadas, atras menos. Y cadaún d'os fabladors d'ixa hipotetica variedat artificial tenemos una serie de concietos y propuestas, de localismos y personas nativas favoritas y un corpus de obras referencials. 

Pensando en un scenario que pa yo sería ideyal, me trobaría d'aqui a cinco anyos con un Aragón a on que las nuestras lenguas son oficials en tot lo territorio. Con l'aragonés tenendo una autoridat lingüistica acceptada y reconoixida por fabladoras, asociacions, mundo academico y las autoridatz lingüisticas d'atras parlas. Con un standard que fa contentas a todas las fabladoras y con las variedatz vivas coexistindo perfectament. Con lo mundo de l'activismo lingüistico treballando de conchunta por la dignificación y revitalización d'a lengua. Con un país concienciau lingüisticament. Con campanyas de sensibilización funcionando, rotulación bilingüe u trilingüe por tot, y las mais y pais matriculando masivament a la suya mainada en las vías en aragonés. En iste scenario, tenendo-lo tot a favor, l'aragonés no lo tendría mica facil pa sobrevivir, debiu a la situación que ye sufrindo. Cadaúna d'as ferramientas que le saquemos, chitaremos un camatón de tierra mas sobre la suya fuesa.

¿Las propuestas de standard son millorables? Prou que sí. Unas mas y atras menos. L'aragonés ye encara por investigar. Prou que sí. Muito menos que fa quaranta anyos, pero toda lengua ha de vivir en un proceso contino de documentación y investigación, y en lo caso d'una tant maltractada como la nuestra, mesmo mas. Pero lo feito de que se descubran u documenten qüestions concretas, no puet meter en qüestion decadas de investigacions. En tot caso, anyaden información bien valiosa que ha de seguir, antimás, una metodolochía determinada pa que se pueda tener en cuenta.

Los problemas que han teniu las diferents propuestas de standard - u lo que s'ha interpretau por parte d'a chent que femos parte de l'activismo lingüistico como propuestas d'estandar -  tienen un orichen común: totz s'han feito por entidatz privadas. Basicament lo Consello Asesor de CFA u l'Academia de l'aragonés de EFA, encara que todas las asociacions y personas femos servir de facto una propuesta de standard dialectal u supradialectal. Un hipotetico standard pa l'aragonés habría de naixer d'un consenso scientifico y d'una autoridat reconoixida y acceptada por lo conchunto d'usuarias. Por las asociacions sinyaleras que s'adedican a l'aragonés y por la comunidat de fabladoras. Cuento que ixo nomás puet surtir dende una autoridat lingüistica con lo mesmo grau de reconoiximiento y acceptación. Plural, democratica, referencial, transparent y scientifica. Con un modelo que integre de manera eficient las variedatz y que pueda asumir-se por todas. Tanimientres cadaún habremos de fer servir lo modelo que consideremos mas adequau u la propuesta que creigamos millor. No cal que explique unatra vegada quál ye la mia opción, ni ye l'obchectivo d'iste post.

Lochicament construyir ixo ye imposible con l'actual DGPL, como ha contrimostrau en muitos atros procesos. La qüestión grafica no en ye que lo mas significativo, pero n'i hai a brozuecos. Manimenos no ye imposible. En atros momentos d'a historia bi ha habiu procesos de compleganza amplos. Será muit dificil de fer-ne uno nuevo evitando todas las suspicacias d'antes mas y las que s'han iu creyando en los zaguers tiempos, pero en bell momento habremos de planteyar-nos fer-lo.

Las que queremos y amamos ista lengua, viengamos d'a on que viengamos, la aprendemos por cada diya. Prebamos d'estudiar-la, de millorar lo nuestro modelo, de fer-lo flexible pa poder acercar-lo a lo modelo de la persona que tiengamos debant. A l'aragonés le sobra problemas y enemigas y le falta propuestas. Ye bueno criticar lo treballo d'otri. De feito, ye menester. Ye la sola forma de fer autocritica, de revisar los conceptos que a soben damos por suposaus. Pero cal fer unatro paso. Cal proposar solucions. Pa toda la lengua. U explicitar pa qui son las solucions proposadas. Hemos teniu tres anyos a on que nuevas y viellas activistas d'a luenga no hemos sabiu ni fer-nos venir a buenas mutuament ni construyir qualcosa de conchunta. S'ha malfurriau la primer oportunidat que l'aragonés ha teniu meya Dirección Cheneral en lo gubierno. Soi seguro, porque asinas lo he sentiu en conversas con muita chent de que i hai prous vimbres pa fer buen cesto. Nomás cal voluntat.

L'aragonés, como toda lengua viva, ye bien variau. Igual como las maneras que tenemos de vivir-lo la chent que nos acercamos a ell. L'aragonés, como todas las lenguas vivas, tien tamién toda una serie de puntos en común que precisament son los que fan que se le pueda clamar lengua. La chent que desfendemos l'aragonés, tamién tenemos toda ixa serie de puntos en común. A ormino desconoixemos las diferencias y los puntos en común d'as diferents variedatz que constituyen l'aragonés, y a soben tamién desconoixemos las diferencias y los puntos en común d'as diferents envistas que existen sobre la nuestra lengua. Talment, igual como nos fa falta investigar mas fundament las variedatz de l'aragonés pa fer un standard apropiau, nos calga conoixer-nos mas fundament a qui treballamos por la nuestra lengua pa que lo treballo de todas y totz realment le faiga honra.

PD. Como siempre foi en l'aragonés oral, he prebau d'acercar lo modelo que he feito servir en iste texto a la chent que cuento que recibe lo mensache. Ixo no significa que renuncie a denguna d'as parolas que no he emplegau. Aspero que dengún, a garra canto d'as linias que nos autoimposamos s'encarranye.

PPD. Las preguntas que foi, en tot lo texto, no son retoricas, ni tienen garra tono (¡ai las limitacions d'a lengua escrita!). Son sinceras y constructivas. Si beluna, tanto por ixo como por qualsiquier atro punto d'o texto se siente ofendida, demando disculpa y le convido a debatir con lo respeto que todas mereixemos.

No hay comentarios: