miércoles, 20 de junio de 2007

Tres esferras II. 20 d'Abiento

Cuasi dos sieglos de reis castellanos prenzipiaban a esfer a cultura nuestra. L’aragonés prenzipiaba a esbafar-se y en muitos documentos escritos ya no se feba serbir a tamás de que continaba estando a luenga d’a más gran parti d’os aragoneses. Manimemos, o dreito aragonés, os nuestros fueros y instituzions y a nuestra independenzia (a lo menos teorica) encara remaniban astí.

O sieglo XVI estió pleno de problemas t’Aragón y os aragoneses y, más que más, ta o rei que compartibanos con a corona castellana y atros países y territorios. Felipe I (conoxiu como II por a numerazión castellana) se trobaba a soben con problemas por as leis aragonesas que eba churau cumplir. En una epoca meyebal an que os chuizios no yeran que obras de teyatro y con una Inquisizión con plenos poders, os fueros y leis aragonesas yeran prou fastiosos ta Felipe I. O Pribilechio de Manifestazión, entre atrás cosas, biedaba torturar a os chuzgaus y istos podeban endrezar-se t’o Chustizia d’Aragón ta que los esfendese.



En 1591, Felipe I trobó a enchaquia perfeuta ta estricallar o poder aragonés y prenzipiar a chusmeter ixe reino que tantismo mal le daba. Antonio Perez, acusau d’asesinato en Castiella, fuyó enta Aragón an que se acubilló y demandó aduya t’o Chustizia d’o Reino, querendo que l’aplicasen as leis aragonesas. Chuan V de Lanuza, conoxiu como O mozo, que tasamen lebaba tres meses en o cargo, ascuitó as suyas demandas, refirmau por Diego de Heredia, o Conde d’Aranda (o famoso no, que ixe ye d’o sieglo XVIII) y o Duque de Villahermosa. Felipe I fazió serbir l’unico tribunal que as leis aragonesas no le podeban fer cosa: A Santa Inquisizión. Os zaragozanos, de man de Diego de Heredia, consiguión quitar a Antonio Perez d’as garcholas inquisitorials (que yeran en l’Aljafería), menando una rebuelta en a ziudat. O rei, crebando o suyo churamento d’os fueros y respondendo a o pulso que le feban os zaragozanos, imbió a 12.000 ombres d’o suyo exerzito a imbadir Zaragoza ta tornar a meter “orden”. Cal remerar que, ta par d’alabez, ixo, antiparti d’estar un clarismo contrafuero y estar biedau por as leis aragonesas, yera a imbasión d’un exerzito forano como encara se remera en una placa d’o zaragozano mercau zentral (beyer foto).

Como ye platero por a nuestra situazión Felipe y as tropas castellanas ganón. Chuan de Lanuza, Chustizia d’Aragón, a instituzión más importan en Aragón dimpués d’o mesmo rei, estió decapitau publicamen sin garra mena de chuizio. Diego de Heredia estió preso en Franzia an que lo matón, Aranda y Villahermosa morión en garcholas castellanas en “condizions misteriosas”. Antonio Perez, dimpués de prebar de imbadir Aragón dende Bearn con l’aduya de Enrique de Nabarra, fuyó ta Franzia primero y t’Angalaterra dimpués.

Dimpués d’istos feitos Felipe I combocó en 1592 Cortes Aragonesas en Tarazona, dende an que eban saliu tropas ta concarar-se con os catellanos que nunca no plegón en Zaragoza. En ixas Cortes esbafó todas as leis aragonesas y os suyos fueros, dixando-las muito más controlables por o rei castellano. Qui eba esfendiu os fueros estió encorriu por a chustizia castellana y reprimiu sistematicamen. O Pribilechio de Manifestazión dixó d’esistir. Dende allora o rei podeba nombrar a un birrei no aragonés, podeba sacar a o Chustizia d’Aragón, teneba o control d’a Corte de Chustizia y atrás custions que cambión de raso tot lo sistema legal aragonés. L’exerzito castellano encara remanió en Zaragoza dica 1593, lo que nos puede dar una ideya de l’ambien que bi eba en a ziudat. Os zaragozanos trobón poquet refirme en a resta d’Aragón y denguno en a resta d’os países d’a Corona Aragonesa. Ni balenzians ni catalans nos refirmón en ista gran esferra que nos minchemos solencos.A situazión que quedó dimpués d’istos feitos yera una independenzia aragonesa más nominal que reyal. Dende alabez os reis castellanos trobón pocos problemas en as instituzions aragonesas. Felipe I churó os mesmos fueros que no cumplió dimpués. En ixe churamento, o Chustizia, cumplindo os fueros l’eba dito, como feba con toz os reis aragoneses: “Te femos Rei si cumples os Fueros nuestros y los fas cumplir. Si no, no”.

No hay comentarios: