viernes, 24 de octubre de 2025

Por si no saludase

Si bel día se m'ise la flama de tot y acabase fendo bel zancocho psicopata no podrez decir ixo de «siempre saludaba». Y ye que saludar no ye tan facil. Tos lo digo yo, que regular que tos habré chirau la cara bella vegada y no ye por que no tos pueda engullir ni cosa parellana. I hai un ciento de motivos pa que, en escunzar-nos por las carreras u por bel bar, no tos haiga dito ni piu ni sisquiá feito garra cenyo.

M’ha pasau a la inversa un ciento de vegadas. Ixo de saludar a cualcún y que no te torne lo saludo. Antes mas m’encarranyaba, me pensaba que qui lo feba yera un punchón de figuera y le’n contaba ronyando a Arale que Fuleno u Mengueno s’heba feito lo fato y no m’heba dito ni pon. Pero como en tantas atras situacions, cuan te clavas a l’atro costau entiendes las razons suyas. No sé por qué me chiroron la cara ixas personas. Pensaré que no lo facioron porque me tiengan quimera ni cosa pareixida y que estió por belún d’os motivos míos, que contaré contino a modo de disclaimer pa lo pasau y lo futuro.

La primer y la mas fisica, ye la mía vista. Tiengo firme miopía y no siempre he levau bien graduadas las lents. Pa forro de bota, de nueits soi tot un top. A muita chent no tos reconoixco dica que no soi a una distancia prou curteta. Si me veyez achinar los uellos, daz-tos por saludaus. A lo que pare cuenta de si yeraz u no qui barruntaba, ya serez luent.

Seguimos. A la miopía cal sumar-le lo feito de que soi bien espiguardau. Si me pillaz cavilando, cosa que foi a sobén cuan camino por la nuestra rebonica ciudat, hez de saber que tot lo que tiengo arredol me la bufa. Ye bien probable que si aguardaz un rato me veigaz entrepuzar-me con bella clota d’a carrera. 

La confesión de defectos contina con una memoria penible. Si iba concentrau y he conseguiu veyer-tos, ye facil que no recuerde quí soz. U que recuerde que tos conoixco, pero no pas de qué. Isto se combina con a mía indecisión cronica y empecipia un proceso de duda de «¿Saludo? ¿No saludo? Y si saludo, ¿qué le digo? ¿Y si lo conoixco, pero teniemos bel contornillo que no remero? A lo cabo y a la fin m’he tricolotiau con meya ciudat». Lo bucle ye facil que se resuelva con un «Ep» u una devantada de cellas, como muito.

Pa rematar con as sincusas, me cal charrar d’o fenomeno «difuera de contexto», que aspero compartir con beluna d’as lectoras. L’eixemplifico con un compa de Valdealgorfa que me saludó en Zaragoza. Nos escuncemos cerca d’o mío treballo y le calió decir-me quí yera, porque no lo mío tozuel varrenau no concebiba que ixe ser podese estar difuera d’o lugar. Cada persona habitaz lo vuestro trestallo (treballo, activismo, esporte, borina…) en o mío mundo y cuan tos ne saliz, provocaz una perturbación en a fuerza u qué me sé yo que me priva de reconoixer-tos. Cuento que le ha de pasar a mas chent y aspero que me comentez por aquí que no soi solo en ista incapacidat. 

Me cal fer mención especial a l’alumnau mío. Aquí la explicación ye facil: soz muitas. Facié clase quince anyos. Por dos cursos, yera lo mío treballo a metat chornada y arribé a levar seis cursos de vez con prous personas en cada clase. Por aquellas aulas en i pasez milenta. Belunas, fa cuasi vinte anyos ya. No puedo fer acordanza de todas. De feito, si me saludaz y tos charro en castellano, lo mas facil ye que no sepa con quí soi parlando. 

Pa forro de bota, si me’n acuerdo, de vusatras, tamién puet pasar que haiga oblidau lo nombre vuestro. Ixo no yera guaire problematico pa yo dica que empecipié a publicar y a haber d’adedicar libros. Isto lo tiengo charrau con atras autoras y les pasa lo mesmo, asinas que cuan bella persona escritora tos pregunte «¿A quí l’adedico?», por favor, no respondaz con un «a yo», porque lo mas facil ye que no recuerde lo nombre vuestro u que no siga segura de si ye lo que creye.

En l’atro canto d’as mías habilidaz yera Chesús Bernal. Tot un prodichio de memoria y «bienquedismo». S’aprendeba de camín lo nombre tuyo y nunca no l’ixuplidaba. Cada vegada que te veyeba anyadiba los nuevos datos biograficos que dimpués feba servir cuan caleba y te deixaba preguntando-te si no se conoixería la tuya vida millor que no tu mesmo. Me faría firme goyo tener ixos poders bernalianos, pero lo que yera una d’as suyas virtuz ye una d’as mías taras.

Ya me foi cargo de que tot isto no me vale, que si tos ha prebau malament que no tos haiga saludau u que no tos recuerde, tos habrez pensau que soi morraludo, carnuz u fachendoso, que no convalida las vegadas que haiga malquedau, que habría de fer mas ficancia a lo mundo que me redola. Cal que sí. Pido meco y prebo de que no me pase, pero tenez compasión d’iste pobrón miope espiguardau y esmemoriau si bel día se me pasa saludar-tos. 

lunes, 20 de octubre de 2025

Los lupos no pueden puyar t'os arbols (relato)

Los lupos no pueden puyar t’os arbols

 «Los lupos no pueden puyar t’os arbols», repetiba Sara como un mantra, puyada en la branca d’un fau. «Ni sisquiá los hombres-lupo».

Se tocó lo brazo. La sangre chupiba la suya chambra esgarrapada. Ardeba por adintro, como si las unglas d’aquella zarpa tenesen bel vereno u bella ponzonyería. Se miró entabaixo pero, tot y la luna plena, lo bosque yera masa fosco pa veyer-ie cosa. Lo fau, amás, rebutiba fuellas. Habría de quedar-se-ie dica l’amaneixer si fese falta. No quereba tocar tierra. «He acotolau toda la mía suerte. Si fuese un gato,a fe que hese perdiu beluna d’as mías vidas».

En realidat, la vida, le’n heba salvau Ramonet cuasi por azar. Cuan columbroron l’hombre-lupo no bi habió ni un momento de duda. Conoixeban bien las historias que circulaban por toda la comarca. N’heban sentiu un ciento. Por cada día, mas. A los primers no les fació guaire caso. «Falorias de cazataires y pastors», pensó Sara. Pero, cuan empecipió a dispareixer chent, sin que dengún no tenese garra ideya de cómo ni por qué, deixó d’ignorar a los suyos acollonaus vecins. Heba sentiu la suya descripción cuantas vegadas en boca d’o pastor Antonio, qui aseguraba veyer-lo a sobén por la suya suerte:

«Si va a cuatre zarpas, no se distingue d’un lupo. Un lupo gran, bien gran, pero un lupo. Pero cuan se devanta ye altero como un mallo. Fará mas de dos metros. Rematan las mans unas unglas largas y esmoladas. Tien lo pel negro, que l’he visto bel día que, cuan saliba, encara yera zusco-lusco. Y abundant. Si s’acocha, pareixe una bola negra. Ye bien cerenyo. Los lupos normals no’n son tanto. Y corre a tot meter, pasa lo ríu d’un solo blinco, puya las costeras que nian ixafega y cuan arriba t’alto escacila como si chilase a lo dios que le castigó con ixa maldición. Iste no mincha uellas. ¿Cómo va a minchar-ne si con ixo no tien ni pa un bocau? Tien fambre de personas».

La nueit les heba pillau encara en lo mont. Caminaban confiaus, charrin-charrand, sin barruntar que podese dondiar por astí garra ser sobrenatural. Sintioron un escachizalo y se miroron. Sara fació una riseta niervuda. «Será bel can. Los cans tamién escacilan. Toz dos continoron camín-camín, fendo que no pasaba res, pero accelerando. Cuan veyioron lo lugar a luent se sintioron a salvo. Duró poco. En entrar en o camín d’o faboral amaneixió la figura de l’hombre-lupo. La reconoixioron a l’inte. Ramonet se quedó paralisau. Sara, manimenos, no dudó ni pon. Salió escopetiada entre que sentiba lo monstruo encorrendo-los a las cuatre suelas. Ramonet correba mas, yera a pocas de pasar debant cuan toz dos cayoron por tierra. Lo teneban dencima. Un bocau en lo cuello d’o mozo chipió de sangre a Sara que, rodando, s’aluenyó prou como pa devantar-se. L’animalot reculó y mordió la pancha. Los vodiellos se’n salioron. Ramón encara teneba los uellos ubiertos. Estió la zaguer cosa que vido Sara antes de pretar a correr de nuevas.

Lo tozuel de Sara fue a tot meter, mas rapedo que las garras suyas. Sentiba lo soniu d’o lupo fociando en as tripas. Paró cuenta de que, por muito que correse, no lo faría mas aprisa que él. Lo lugar yera luent, no i arribaría. La sola alternativa yera puyar-se-ne ta un arbol.

«Los lupos no pueden puyar t’os arbols». Agafó una d’as brancas mas baixas y se refirmó con lo peu dreito pa plegar en a siguient con a man cucha. Teneba a saber qué experiencia trepando, pero se soprendió de fer-lo con tanta vitesa. No paró cuenta d’a ferida en o brazo dica aturar, a mas de tres metros sobre tierra, en un camal grueso a on que podió descansar-se. Recuperó l’aliento y empecipió a buscar a lo suyo companyer, pero la foscor y las fuellas le privaban de veyer-ie gota.

Nomás sentiba lo rudio de l’animal foriconiando, mosegando, mascando a lo suyo amigo. Un grunyiu y, dimpués, lo silencio. Tot lo silencio que da un bosque de nueiz. S’ascuitaba radedors y muixons y la mormor d’os camals movius por la bisa.

«Los lupos no pueden puyar t’os arbols». Lo sol acucutó por l’horizont. La ferida d’o brazo no sangraba. Las glarimas ya no yeran de miedo. Yera salvada. La luz le permitió veyer un esquiruelo que blincaba a meyo metro por dencima que se le quedó mirando fito-fito.«No t’espantes, esquirol. Ya baixo y te deixo en paz. Iste ye lo fau tuyo». S’acomodó en la branca pa empecipiar lo descenso. L’animalet no yera ixorrontau. Por contra, baixó blicando por los camals dica arribar t’a on que yera Sara. Aturó. Tornoron a cruzar las uelladas y Sara sabió que yera perdida. Como un lampado, l’esquiruelo s’enganchó t’a cara suya y clavó los dients en o caixo dreito. Secutió lo tozuel tot chilando. Lo segundo mueso le enganchó un uello. La dolor yera insoportable. Movió la man pa sacar-se-lo y perdió l’equilibrio.

Morió de camín. Lo cuello se trencó en a cayida como un camalón. Lo radedor cayió cerca. Se la miró y comencipió la suya nueva transformación. Le costaba prou cambiar de pelleta. Habría de minchar firme pa recuperar-se d’o esfuerzo, pero valeba la pena. Esdevenió chavalín, una forma que le agradaba a-saber-lo. Cuasi tanto como la lupina.

Dende que heba tastau la carne humana no quereba minchar garra atra cosa. Lo bruixo disfrutó de cada trocet de Sara, paladiando, saboriando-lo, regodiando-se con lo suyo gusto. No teneba prisa. Si sentiba cualsequier menaza se transformaría en cualque animal inofensivo, como gosaba fer.

«Los lupos no pueden puyar t’os arbols. Los esquiruelos, sí pas. Y las personas, ¡en saben de bien!», pensó lo bruixo entre que se desayunaba.

Iste relato fa parte d'o Tintubre 2025 organizau por Nogara a on que trenta y una personas escritoras hemos presentau trenta y un relatos. Leye-los toz aquí.

viernes, 17 de octubre de 2025

Juan del Val y la inspiración inversa

No sé por qué s’encarranya la chent con a concesión d’o Planeta ta Juan del Val. Encara si hese ganau bel premio con prestichio… Lo galardón se publicita como «lo que tien mayor dotación economica d’o mundo» y ixe ye lo suyo sinyal d’identidat. No pas «lo premio que descubrió a Fuleno u Mengueno» ni lo que publicó «la obra que refusoron los d’a competencia» ni garra atra cuestión relacionada con la literatura. Ni popular ni d’elite ni garra mena de literatura. Ye un premio economico a un d’os suyos. Una extra por rendimiento u por obchetivos, que mé sé yo. Y prou. Yo no m’encarranyo porque l'Ikea de Puerto Venecia faiga treballador d’o mes a Zuteno Mueblez. 

D’atra man, he de confesar que Juan del Val ye una d’as razons por las que me decidié a publicar los míos escritos. Él y muitos atros parellanos son toda una inspiración. Cada vegada que leigo un articlo u bel libro, u que siento la solemnidat con que opinan de cualsequier tema, me veigo autorizau de tot a publicar lo que me rote y a chilar bien fuerte tot lo que pienso. «Si iste matután publica y vende a trompicuesco, ¿por qué no voi a fer-lo yo? ¿Qué vergüenya he de tener?», me pienso. Ixo vale tamién pa muitos d’os libros que lego. Cada vegada que pasa por las mías mans bel catenazo u bella bambuquería de bel suposau intelectual, s’esmicaza lo mío sindrome de l’impostor y me veigo lechitimau de tot a reivindicar lo mío trocet de repalmar en librerías y catalogos editorials.

No criticaré las suyas capacidaz literarias por varias razons. La primera, porque las desconoixco. Ni he leyiu cosa suya ni tiengo garra intención de fer-lo. La vida ye masa curta pa malfurriar tiempo con un ser asinas. La segunda, porque a cadaún le fa goyo lo que le fa y lo que a yo me puet pareixer una buenya cosmic-size a atro le puet encantar. Firme debat tiengo en os clubs de lectura con libros que me pareixen obras mayestras y que no pas a la resta, y a l'inversa. La literatura, y l’arte en cheneral, van de fer-te sentir, de mover-te emocions, de chenerar disfrute. Y lo cierto ye que los best-sellers fan que patacadas de chent pasen los suyos buenos raticos. ¿Que los pasarían tamién leyendo a atras autoras que no han teniu una campanya publicitaria salvache ni lo refirme de grans corporacions? Prou que sí. Cómo fer-les descubrir ixos atros libros ye lo que los chicoz autors miramos de fer por cada día.

Leigo tot lo que puedo y bien variau. Best-sellers y underground. Autors locals y internacionals. No me zarro a garra chenero y nomás en iste anyo he leyiu fantasía, amor, contemporania, asayo, ciencia-ficción, policiaca, teatro, biografica, humor y de viaches. Y en tot ixo, i he trobau oro y fiemo, choyas literarias que m’han percutiu y catenazos infumables, autoras sorprendents y galvans repetitivos. En toz, i trobo razons pa seguir publicando. En os que me fan goyo, por mirar d’acercar-me a lo suyo arte; en os que no pas, porque, si han publicau ixo, ¿qué vergüenya he de tener yo de publicar las mías historias? Inspiración dreita y inversa, todas dos funcionan.

En 2025 publicar un libro ye bien facil. Si no trobas garra editorial que lo faiga, que ya se me fa raro, i hai un ciento de vías de autopublicación, fisica y dichital. Ixo fa que todas las que queramos, publiquemos y que la ufierta siga cuasi infinita. Precisament por ixo proliferan tanto bookstagramers, clubs de lectura y tallers literarios. Que lo premio Planeta le’n den a un d’os suyos, que toz conoixemos, nomás fa vistera la manera de funcionar d’os grans grupos editorials y d’os criterios extraliterarios que gosan tener pa publicar y publicitar las suyas obras. En frent, i hai tot un universo d’historias por leyer que tos convido a descubrir. Que un libro siga mas u menos conoixiu, pende muit poco d’a suya «calidat literaria» (siga ixo lo que siga) u d’a suya capacidat d’entretener y muito d’a chanflonada invertida en publicidat. Juan del Val en ye buen eixemplo. 

Vai, pues leye atras cosas.

jueves, 16 de octubre de 2025

La Zaragoza furtada

Visito a sobén Chuslivol. Ye una chiqueta choya que tenemos pegada a la nuestra ciudat. Una zona con biodiversidat a embute y bonicos paisaches a on que poder caminar, correr, fer bici y descansar-te una miqueta d’o gudrón zaragozano. I voi, mas que mas, a fer esporte. Puyo t’as antenas y, dende astí, recorro lo ciento de camins que i hai. I viven, en un ciento de cados, coniellos arrienda. Lo sobrevuelan a saber qué especies de muixons. Buegan los camins pins y matas de toda mena y, seguntes la estación, flors de milenta colors. La ciudat se vei, dende astí alto, bien ampla, podendo columbrar los suyos barrios. Goso chirar-me de tornada en una roca a on que i hai un poste d’electricidat y dende a on que se vei, a tasament bel centenar de metros, lo Castiello de Miranda. Un castiello que probablement nunca no podré visitar porque ye en a Zaragoza furtada.

Malas que empecipias la puyada, deixas a la dreita una gran cleta con un cartel que avisa «Zona militar. No pasar». Fará tres metros cuasi, con uns filos d’arambre de pugas en a parte d’alto. Dimpués va cambiando y se fa mas baixa, con l’arambrau enrobinau que fa miedo mesmo rozar-te. En muitas partes lo cletau ye dople. Y terne que terne, bel cartel te recuerda «Zona militar. No pasar». En bella ocasión anyaden un «Peligro», como si no fuese inherent a la parola «militar».

D’astí, d’ixa cleta, ent’o norte, ya no podemos disfrutar d’o mont. Ni correr, ni gambadiar ni fer bici ni visitar lo nuestro patrimonio natural ni, como ye lo caso d’o Castiello de Miranda, arquitectonico y historico. Ixa construcción ye adintro d’os terrenos militars d’a ciudat a on que las zaragozanas tenemos vedada la entrada. Uns terrenos que ocupan un tercio d’o termin municipal. L’has leyiu bien: UN TERCIO. No puez entrar, ni pasar por un de cada tres metros d’a nuestra ciudat. 

Ixa ciudat furtada la fa servir l’exercito pa chugar con os suyos cataticos y prebar-los antes de ninviar-los t’o país que siga. U pa que los soldadez y soldadetas faigan las suyas chimcanas. Dende lo Campus Río Ebro (lo que antes mas se le deciba CPS), y muito mas ent’o sur, se siente de cabo ta cuan los esclatius d’ixos chuegos y, entre atras cosas, pienso en qué troz de mont serán jodendo y en si bel día calcularán mal lo marguin y rabentarán bel camín d’os que peteneyo. Tan caro no sía mientras lo corro.

No entiendo cómo podemos seguir consentindo que un tercio d’a ciudat no sía nuestra, que no podamos disfrutar d’ixa Zaragoza furtada. No entiendo que no siga un tema central pa los partius politicos municipals en todas las campanyas electorals, que pase d’amagatons en os suyos programas —si i ye—, que no i haiga sisquiá una plataforma ciudadana contra iste abuso tan esclatero. Dende que dispareixió la mili los movimientos socials antimilitaristas han cayiu muito en as suyas actividaz y los partius siempre van por dezaga d’a iniciativa vecinal, pero creigo que isto sobreixe lo tema militar. Tamién me pareixería mal que la interpresa «Paquito» se quedase con ixe tercio d’a ciudat y no permitise a las zaragozanas pasar-ie.

Quiero pensar que la carranya colectiva cuanto a iste afer no ye mayor porque la mayoría d’a chent sisquiá sabe ixe dato d’o tercio furtau y porque no conoixe Chuslivol ni la parte furtada ni ha puesto barruntar tot lo que nos han vedau a las zaragozanas. Asinas que talment lo primer paso ent’a colocación d’isto como un problema grieu d’a ciudat siga charrar-ne, que no quede garra ciudadana sin saber que nomás en ye, ciudadana, d’o 66% de Zaragoza. Y de vez, como no puez amar lo que no conoixes, visitar Chuslivol, veyer lo cletau, columbrar Miranda dende la roca ixa, chirar lo tozuel y alufrar lo Galacho y las balsas, y mas t’alla la ciudat. La nuestra ciudat. La que queremos completa sin que nos furten ni un metro cuadrau.

martes, 14 de octubre de 2025

Pilars esbafaus

Acaba lo Pilar y las zaragozanas tornamos t’a rutina. Un almax, los cachirulos t’o calaixo y a devantar lo país. Dezaga quedan días y nueiz de retrobadas, de bailes, de bieras compartidas y capazos, muitos capazos. Y unas fiestas mas jautas que nunca. Porque iste Pilar ye probablement lo mas esbafau que haigamos viviu. Quí sabe si no será tamién lo menos jauto d’os que nos queden por vivir. Como tantas atras cosas, que ixo pase, ye en as nuestras mans.

Antes d’empecipiar ya teniemos bella polemica. Una d’ellas, bien sinyalera d’o modus operandi chuequista, estió la eliminación d’os puntos violeta d’atención, información y aduya contra las agresions masclistas. Eliminación que, seguntes l’alcaldesa no’n yera, en sustituyir-se por «espacios seguros unisex». Como la eliminación yera una mida impopular, ya que los puntos violeta han contrimostrau estar eficients y utils —con muitos matices que podríanos fer, pero que no son en l’obchectivo d’iste post— y teneban buena acullida entre las asistents a eventos multitudinarios, se decidió d'esbafar-los. Deixar-los sin lo contenius y l’esprito que les da sentiu. Chueca teneba una coartada. Las suyas defensoras, las concelleras peperas y voxeras y las suyas votants, teneban argumentos pa responder a qui senyalabanos lo evident. Deixar-los sin la suya razón d'existir ye quitar-los sin fer-lo. Ye una estratechia de primero de politica institucional.

Los Pilars han teniu de siempre una component popular. Las fiestas se feban en a carrera, ocupando ixa ciudat que las que i vivimos tanto goyo nos fa de recorrer, de fer-ie gambadas y de trobar-nos por astí. No remero, en os Pilars d’a mía nineza y choventut, fer ringlera pa cuasi cosa. Manimenos, nos trobamos agora con unas fiestas a on que, dende fa anyos, y no nomás por lo gubierno Chueca, se mira de vuedar tot ixe conteniu y potencial popular. Las carreras d’Independencia, antes mas zarradas a lo trafico y plenas d’actuacions, quinquillaires y bureu, agora se veyen igual que como cualsequier sabado. Las plazas a on que bi heba mosica y conciertos de baldes, con tematicas y estilos de toda mena, agora son rebutients de terrazas privadas. Tasament queda bel par d’escenarios «alternativos» y belún que se cuela en a programación principal. No quieren pilaristas, quieren consumidors. La miope uellada d’o sector hostelero les fa aplaudir con delera ixas politicas. Los mesmos que aplauden cómo se mira d’esbafar unatra fiesta popular como ye la cincomarzada.

Prou que Chueca no mira d’acabar con os Pilars. I hai a-saber-las cosas que le fan goyo y que mesmo refirman toda la suya ideolochía facha: toros, lucetas, baturrismo, superstición pilarista, misas, militars chugarriando con os avionez… Pero sí que mira d’acotolar toda la parte popular d’as fiestas. Que no pases ni un segundo sin consumir, sin fer ringlera, sin deixar-te una chanflonada en una hamburguesa instagrameable. Fer gambadas por Independencia no da likes ni ye moderno ni activa la maquinaria capitalista. Muitas d’as personas que sí que nos fa goyo las fiestas d’o Pilar no nos ne fa por la virchen, la hispanidat u atras cuestions de mayor u menor ranciura. Nos fan goyo por lo suyo caracter popular, por la tranformación que feba la ciudat en ixos días. Porque, pa las que amamos ista ciudat, ixos días son las nuestras Fiestas Mayors, la Fiesta Gran de Zaragoza, a on que todas nos podemos divertir simplament salindo de casa a veyer l’ambient.

Saldrán a decir que las fiestas son estadas exitosas porque no se cuántas personas han pasau por l'Espacio Zeta, por los FoodTrucks u por no sé dó. Que los hotels yeran a rebutir, que hemos teniu no se cuantismos visitants. Ixa ye la suya sola manera de medir la vida: usos, diners, consumo, consumo, consumo. ¡Que merques cosas, copón! Los Pilars remaneixen, sí, pero como los puntos violetas: esbafaus y sin lo sentiu d'a suya existencia. 

Contra tot ixo, autochestión d’a borina. Mantenimiento d’os espacios que tenemos, d’as iniciativas populars y ixamplar-las mas días y ta mas puestos. Y pa los partius y entidaz que treballen en lo institucional, recuperación d’o caracter popular d’as fiestas. Nunca mas uns Pilars esbafaus.